PRZYGOTOWANIE DZIECI DO SAMODZIELNEGO
ODBIORU TEKSTÓW LITERACKICH - ARTYKUŁ DLA
RODZICÓW ORAZ NAUCZYCIELI

Przygotowanie do kontaktu z literaturą ma zadanie, aby dziecko a później młody człowiek potrafił znaleźć prawdziwe i istotne wartości. Bowiem literatura dociera do człowieka różnymi kanałami: poprzez rodzinę, grupy rówieśnicze, radio, telewizję, prasę, teatr, film czy przedszkole, szkołę. Są to drogi inicjacji literackiej definiowane przez Joannę Papuzińską jako: „zespół działań wychowawczych uświadomionych i spontanicznych, prowadzących do wytworzenia w wychowanku względnie autonomicznych potrzeb korzystania z dóbr kultury”.

Ważne jest, aby proces naturalnego dojrzewania przez literaturę przebiegał pod mądrą opieką dorosłych pośredników lektury, którzy są świadomi stopnia rozwoju psychicznego dziecka, zmiennych i różnych sytuacji kulturowych oraz socjologicznych, jak i konwencji dzieł literackich, przeznaczonych dla dzieci. Nauczyciele powinni mieć na uwadze również fakt, iż poziom rozwoju dzieci jest zróżnicowany niezależnie od etapu edukacji. Każdy rodzic oraz nauczyciel powinien zdawać sobie sprawę z faktu, iż im dzieci są młodsi, tym częściej powinni słuchać wzorowego czytania utworu lub jego artystycznego odtworzenia.

Dobrze dobrane bajki i opowiadania do dziecka niezwykle rozszerzają zakres doświadczeń dziecka. Są one fikcyjne, ale pomimo to bardzo rozwijające pod względem duchowym. Zbędne jest tutaj opisywanie jakie wartości mają bajki i opowiadania dla dziecka, i jak wielu rzeczy może dzięki nim się nauczyć. Bajka dla dzieci stanowi „literaturę” w takim samym znaczeniu, co dla ludzi dorosłych, tylko literaturę opowiadaną a nie czytaną. Jak dany tekst literacki wpłynie na dziecko zależy od tego, co i w jaki sposób mu opowiadamy.

Przygotowanie do głębszego odbioru literatury należy rozpocząć jak najwcześniej, bowiem złe nawyki oraz podejście szybkiego, powierzchownego przyswajania dzieł artystycznych dają się we znaki przez całe życie. Obcowanie ze sztuką, literaturą kształtuje człowieka, uczy go jak ma rozumieć siebie i innych ludzi. Celem czytania utworów literackich jest poszerzanie wiedzy, wzbogacanie języka, skłanianie czytelnika do refleksji nad daną kwestią poprzez zaangażowanie emocjonalne oraz wartościowanie. Każdy utwór posiada zdefiniowane przez autora treści, które pragnie przekazać czytelnikom, a ponadto wpływa na emocje, wyobraźnię oraz zaciekawienie czytelnika.

W trakcie opracowywania utworu realizuje się wybrane cele dydaktyczno-wychowawcze. Niezwykle istotne jest całkowite przeżycie treści połączone
z odpowiednią interpretacją. Priorytetowe są zadania, które kształtują umiejętności na całe życie oraz przyszłą edukację, takie jak czytanie i rozumienie utworów. Teksty literackie są zrozumiałe dla dziecka, gdy odczytywane wyrazy i zdania aktywizują jego wiedzę o przedstawianych przedmiotach, faktach, sytuacjach, odświeżają pamięć na temat znanych zagadnień oraz aktywizują wyobraźnię. Rozumienie czytanego tekstu może odnosić się do dosłownego odbioru treści lub ukrytej istoty utworu, której odkrycie uzależnione jest od sprawności myślenia, bogactwa doświadczeń i przeżyć odbiorcy. Zrozumienie to może zależeć od znajomości pojęć i wyobrażeń dziecka, które wiążą się z treścią. W przypadku gdy treści są dalekie od zdobytych doświadczeń oraz występują niezrozumiałe pojęcia, dzieci mogą mieć problemy z ich rozumieniem. W związku z tym kluczowe jest merytoryczne i pojęciowe przygotowanie do odbioru tekstu, ponieważ tylko wtedy dzięki pracy z nim dzieci poszerzają swoją wiedzę o świecie, rozwijają wrażliwość emocjonalną oraz wzbogacają język. Ważne aspekty związane z opracowywaniem utworów literackich z dziećmi zależą od celu, który nauczyciel zamierza osiągnąć oraz od tematu zajęć, który bazuje na tekście literackim i możliwościach intelektualnych dzieci.

Regularny kontakt dziecka z literaturą zaczyna się około trzeciego roku życia, gdy czytanie mu jest codziennym rytuałem. A patrząc na dzisiejszy styl życia ludzi (rodziców) powiedziałabym - powinno być codziennym rytuałem. Niekiedy już od czwartego roku życia dzieci próbują opanować umiejętność czytania. Spotyka się dzieci w wieku sześciu lat, które potrafią samodzielnie czytać krótkie teksty. Interesujące dla nich są szczególnie lektury obrazkowe i z obrazkami, zabawne komiksy lub bajeczki z krótkimi tekstami wydrukowanymi dużymi literami, łatwym do samodzielnego czytania.Dzieci sześcioletnie są świadome już jakie funkcje pełni książka i postrzegają ją jako źródło wiedzy, rozrywki, formę zaspokajania zainteresowań, potrzeb, bądź sposób spędzania czasu wolnego. Sporadycznie możemy się spotkać z opinią, iż książka jest środkiem do kształtowania umiejętności czytania czy nagrodą za dobre zachowanie. Kontakty czytelnicze wydłużają się i zacieśniają wraz z świadomością funkcji dzieł literackich w życiu człowieka jak i z nabywaniem charakterystycznych sposobów oddawania się książce.

Proces wychowawczo-edukacyjny w przedszkolu jest pierwszym i ważnym etapem w dojrzewaniu literackim i kulturowym młodego odbiorcy. Obszar tych oddziaływań jest dosyć przestronny, bo powinien dotyczyć szeroko rozumianej kultury literackiej, która zawiera się w wychowaniu estetycznym (wychowaniu przez sztukę). Przedszkolak nie jest bezpośrednim odbiorcą literatury a mimo to, umie samodzielnie i pod bystrym okiem wykorzystać elementy utworu w rozmaity sposób w zabawie. Aktywność dziecka w działalność zabawową stymulowaną przez dzieło literackie umożliwia bardziej behawioralną formę odbioru literackiego, która mocniej utrwala występujące emocje, wyobrażenie, refleksje. Inicjacje literackie w przedszkolu nieco różnią się od tych w domu, ponieważ wychowawca wykorzystuje wachlarz metod pracy.Alicja Baluch pisze, że to elementarną zasadą pracy z dzieckiem jest pamiętanie o możliwościach percepcyjnych, rozumienia przez niego treści i prawdziwe zainteresowanie nim. Zainteresowanie u dzieci głównie odnosi się do zabawy, która „oparta na instynkcie i wyobraźni dziecka jest nie tylko czynnikiem wychowawczym, pomaga mu w poznawaniu świata, jego zrozumieniu i akceptacji, „oswajaniu” według własnych reguł, a wreszcie – w zdobyciu go dla siebie”.Myślę, że niezwykłe efekty i wartości dla dziecka może przynieść wkład dorosłych jaki mogą włożyć starając się, poprzez zabawę którą tak uwielbiają, rozkochać młodego odbiorcę w literaturze. Niestety w dzisiejszych czasach wielu dorosłych nie zdaje sobie z tego sprawy lub nie docenia literatury.

Maria Kwiatkowska przedstawiła formy wychowania literackiego
w przedszkolu, które kojarzy z działalnością teatralną, takie jak: obcowanie z lekturą, słuchanie tekstów literackich, recytowanie wierszy, zabawy inscenizowane, teatr
i twórczość słowna.Przedszkolne „kąciki książek” są dobrym miejscem dla małych odbiorców, aby zapoznać się z różnymi lekturami, ich wydaniami, grafiką. Korzystanie z nich wraz z rówieśnikami wzbudza zainteresowanie dzieci literaturą i oswaja
z przyszłą rolą samodzielnego czytelnika. Uwzględniając, że dziecko w wieku przedszkolnym nadal ma zdolność do krótkiej koncentracji uwagi, silną potrzebę ruchu i zabawy, kontakt z lekturą powinien wahać się pomiędzy trzema a dziesięcioma minutami z oglądaniem ilustracji. Z biegiem czasu można go stopniowo wydłużać do dwudziestu minut czy więcej, zależy od potrzeb indywidualnych dziecka. W edukacji przedszkolnej wykorzystuje się pozawerbalne metody pracy z tekstem, które stosująróżnorodne aktywności zabawowe dzieci (formy parataneczne, plastyczne, dramowe, ruchowe) jak i werbalne, polegające na wypowiedziach słownych, powtarzaniu, recytowaniu z pamięci i opowiadaniu.

Obserwacje zachowań przedszkolaków w trakcie zabaw swobodnych pokazały, że wykorzystują oni z największą przyjemnością różnorakie formy zabaw, starsze dzieci natomiast budują klockami i malują. Inicjacje literackie są tylko krótkim epizodem
w tym czasie – około 1/8 zajęć. Dopiero z wiekiem rośnie liczba dzieci, którzy preferują kontakt z książką jako formę spędzania wolnego czasu.

W szkole aktywność ruchowa, którą wykorzystywano wcześniej (w przedszkolu) łączy się z aktywnością werbalną. Podstawą do rozmów o literaturze czy rzeczywistości pozaliterackiej jest tutaj tekst. Uczniowie samodzielnie czytają utwór, opowiadają o nim, streszczają go, odpowiadają na zadawane pytania. Książka tutaj już nie jest traktowana tylko jako przedmiot czy zabawka.

Beata Chrząstkowska wyodrębniła trzy etapy kształtowania umiejętności odbiorczych:

• „Bawimy się” to po prostu nieświadomy, intuicyjny odbiór, dziecięce wykonywanie utworu (rysunki, śpiewanie, aktywność ruchowa), najistotniejsza jest tutaj twórcza aktywność dziecka i radość z kontaktu literackiego, edukacja przedszkolna i początkowa nauka w szkole (klasa I) realizuje to stadium,

• „Czytamy” to wdrażanie już do świadomego odbioru, podejmowanie prób opisywania jeszcze bez typowych pojęć, dostrzeganie zjawisk literackich oraz niewielkie odnoszenie zawartych w utworze treści do osobistych przeżyć odbiorcy,

• „Analizujemy” to kształtowanie świadomego odbioru, stosowanie języka pojęciowego i praw metodologicznych, dokonywanie analizy a następnie interpretacji.

Pierwsze kontakty dzieci z literaturą są niezwykle istotne, więc powinno się zadbać o to, aby jak najbardziej rozbudzić zainteresowanie treścią utworów, dać możliwość odbioru oraz zrozumienia myśli przewodniej. Ze względu na wydźwięk artystyczny, zbudowanie odpowiedniego nastroju czy zapoznawanie z nowym językiem, przy pierwszym czytaniu jest decydujący. Wartości artystyczne z reguły zawierają się w atrakcyjnym obrazowaniu, które nauczyciel czy rodzic niewątpliwie potrafi stosowanie zaakcentować głosem,a przynajmniej powinien. Odpowiednia dykcja oraz modulacja głosem eksponuje nastrój utworu, usprawnia w zrozumieniu.

„Odbiorca tekstu nie powinien być traktowany w procesie nauczania jedynie w sposób instrumentalny, a utwór wyzyskiwany głównie do przedstawienia tez wychowawczych czy innych założonych arbitralnie przez nauczyciela zadań”. Teksty literackie mogą pełnić funkcję narzędzi dydaktycznych jednak należy uważać, aby nie zabić ich wymiaru estetycznego i wspierającego. Utwory literackie przede wszystkim powinny zapoznawać dzieci z trudnym i czasem niezrozumiałym światem sztuki literackiej oraz kształtować umiejętność odbioru refleksyjnego. Wdrożenie dziecka w sferę wartości i przeżyć estetycznych, pobudzanie do własnych poszukiwań i przemyśleń, traktowanie tekstu jako centrum przyjemności, którą czerpie z zaspokajania potrzeb czytelniczych, zabawy – to wszystko możemy nazwać funkcjami, które może pełnić utwór lub postulatami, które wyznaczają kierunek poszukiwań odpowiedniej formy edukacji literackiej małego czytelnika.

Etap przygotowawczy aktualnie nazywa się sytuacją przedrecepcyjną, która ma na celu ukształtować postawę estetyczno-badawczą dziecka w stosunku do utworu, czyli gotowości do jego przeżywania. Podkreśla się istotną rolę wewnętrznego wyciszenia. Drobnostki takie jak ład, porządek, cisza w sali mogą mieć wpływ na realizację zamierzonych celów, zniwelowanie bodźców zakłócających nakłoni młodego odbiorcę do aktywnego słuchania. Nadrzędnym celem przed odczytaniem tekstu literackiego jest jak największe nastawienie na odbiór i zainteresowanie jego tematyką.

Opracowała mgr Sylwia Bujak

W oparciu o następującą literaturę:

^* D. Czelakowska, Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.

^* A. Baluch, Dziecko i świat przedstawiony czyli tajemnice dziecięcej literatury, Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1987.

* A. Baluch, Poezja współczesna w szkole podstawowej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984.

* A. Ungeheuer-Gołąb, Literackie inspiracje w rozwoju przedszkolaka, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2012.

* B. Chrząstkowska, Teoria literatury w szkole. Z badań nad recepcją liryki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979, s. 48.

* J. Papuzińska, Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988.

* K. Krasoń, Dziecięce odkrywanie tekstuliterackiego. Kinestetyczne interpretacje liryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005.

^* M. Kielar-Turska, M. Przetacznik-Gierowska (red.), Dziecko jako odbiorca literatury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszwa-Poznań 1992.

* M. Kwiatkowska-Ratajczak, Literatura w szkole podstawowej a budowanie wartości humanistycznych, w: Wartości dla dzieci i młodzieży. Wybrane problemy, praca zbiorowa (red.) J. Papuzińska, B. Żurakowski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1985.